Yazı ve  Fotoğraflar: Ömer Kokal



Tarihi, kültürü ve doğal güzellikleriyle Ege'nin gözde yerlerinden Tire, el sanatları, evleri, çarşısı ve yemek kültürüyle de zengin turizm değerlerine sahip.
 

        İzmir’den başlayıp Marmaris’e  uzanan turizmin “ipek yolu”, pek çoğumuzun tatil için seçtiği mekanlara ev sahipliği yapar. Selçuk, Kuşadası, Didim, Bodrum gibi turizm yerleşimlerinin yanında  Efes, Priene, Milet, Heraklıa gibi ülkemizin önemli antik kentleride yine bu yol üzerinde.

        İşte, özellikle bahar ve yaz aylarında sıkça kullanılan bu yolda yemek kültürüyle, geleneksel el sanatlarıyla, güçlü mimarisiyle sizlere “ben buraya daha önce neden gelmemişim” dedirtecek bir yerleşim var. Burası Ege’nin her anlamda en iyi korunabilmiş kasabalarından Tire.

       İzmir’den Selçuk yönüne giderken Torbalı’yı geçer geçmez sola doğru ayrılan yoldaki tabelalar Tire’yi işaret eder. Bu sapaktan başlayan yol,  Küçük Menderes Ovası’nın bereketli toprakları üzerinden geçerek yaklaşık 40 kilometre sonra Tire’ye ulaşır.

        Bir tarafında Boz Dağ, diğer tarafında Aydın Dağları bulunan Tire’nin renkli evleri ziyaretçileri karşılar.  Küçük Menderes Nehri’nin zenginleştirdiği ovayla, dağ yamaçları arasına kurulmuş olan Tire’yi anlatmaya bölgede geçen mitolojik bir öyküyle başlamak sanırım uygun olur.

        “Küçük  Menderes Ovası’na yukarıdan bakan heybetli Tmolos Dağı’nda (Bozdağ) lir çalıp şarkılar söyleyerek vakit geçirirdi Güneş Tanrısı Apollon. Müzik konusunda en iyi olduğunu düşünürdü Apollon ve gün boyu lirinden çıkan ezgiler yankılanırdı Tmolos Dağı’nda . Ancak , dağda bir çalgıcı daha vardı. Dağın otlaklarında flüt çalarak sürülerini otlatan çoban Marsyas’ta oldukça usta bir çalgıcıydı. Apollon, birgün “Bu dağa iki usta çalgıcı fazla” diyerek çoban Marsyas’ı yarışmaya çağırdı. Dağın tanrısı Tmolos’ta yarışmanın jürisi oldu. İki usta çalgıcı jüri önünde tüm hünerlerini gösterdiler. Tmolos, Apollon’un birinci seçti. Ancak, o sırada oradan geçmekte olan ve yarışmaya izleyen Frig Kralı Midas duruma müdahale etti. Marsyas’ın daha iyi çaldığını ve onun yarışmanın birincisi olması gerektiğini söyledi. Apollon, bu duruma çok sinirlendi, iyi bir müzik kulağı olmadığını söyleyerek Midas’ı eşek kulaklı yaptı. Ancak Apollon’un öfkesi dinmedi, çoban Marsyas’ı da  derisini yüzdürerek cezalandırdı.”

         Günümüzden yaklaşık ikibin yıl önce bu öyküyü dinleyen antik dünyanın sanatçıları, çoban Marsyas’ın çektiği acılardan etkilenerek onu tasvir eden heykellerini yaptılar. Bugün bu heykellerden biri Tire’nin mütevazi müzesinde sessizce ziyaretçilerini bekliyor.

         Ancak, Tire’nin ne geçmişi, ne de ziyaretçilerine sundukları müzesi gibi mütevazi değil. Kentin tarihi, Lidya dönemine kadar uzanıyor. M.Ö. 6. yüzyılda bölgenin hakimi olan Lidya’lılar zamanında kentin adı kale anlamına gelen Tyrha. Lidya için kentin önemi büyük, çünkü Tire konum itibariyle İyonya’nın önemli kenti Efes’le Lidya’nın başkenti Sardes’in tam ortasında. Efes, Tire, Bozdağ, Sardes hattı o dönemin en önemli  ticaret yolu.

         13. yüzyılda Aydınoğulları ile başlayan Türk egemenliği, 1426 yılında Osmanlı’nın kenti almasıyla sürer. Türklerle birlikte eski ticaret yolu yön değiştirir, ancak Tire yine önemli bir kenttir.  Osmanlı İmparatorluğu döneminde ticaret yolu Efes, Tire, İzmir, Manisa hattında uzanır.         

           Günümüzde geleni , gideni az olsa da tarih boyunca Şeyh Bedreddin, Kanuni, Timur gibi birçok ünlü konuğu olur Tire’nin.  II.Mahmud döneminde Bektaşiler, Aydınoğullarından Sasa Bey döneminde Efes halkının bir bölümü,  Büyük İskender zamanında ise Filistin’den getirilen Yahudiler Tire’de iskan edilir. Mübadele yıllarında da Girit’ten gelen Türkler Tire’ye yerleşir.

           Yüzyıllar boyu  süren bu göçler ve canlı ticaret yaşamı, hayatı yaşanır kılan ve ona anlam katan sanat ve zenaatın Tire’de fazlasıyla gelişmesini sağlar.

           Keçeciler, urgancılar, saraçlar, kalaycılar, semerciler  ve nalıncılar sayıları oldukça azalmış olsa da Tire’nin çarşısında sıralanan dükkanlarda hala geleneksel yöntemlerle üretim yapmaya devam ediyorlar. Türkiye’nin belki de son nalıncısı Cemil Tolga’da bu çarşıda ısrarla mesleğini sürdüren zanaatkarlardan biri. Ne plastik terliklerin kuşatması, ne de insanların el sanatlarına olan vefasızlığı onu yıldıramamış. Tam tamına elliyedi yıldır  allı morlu rengarenk nalınlar yapıyor.   

            Tire’nin çarşısındaki bir diğer zenaatkar da elli iki yıldır keçecilik yapan  Hulki usta. Küçücük dükkanında Tire’nin sırtını yasladığı Güme dağındaki köylerden sipariş edilen keçelerine rengarenk desenler yapmayı o da ısrarla sürdürüyor.

           Son derece renkli el zanaatlarının yanında, Tire’nin mimarisi ve yemekleri de yıllarca süren kültürel harmanlanmanın izlerini taşıyor.

           Civit mavisiyle, güneş sarısı, vişne rengiyle, doğanın yeşili Tire evlerinin cephelerinde uyum içinde yanyana gelerek  gökkuşağını sokaklara taşımışlar. Bu küçücük evlerini bahar ayları geldiğinde özenle boyamaya başlıyor Tire’nin sakinleri. Kentin sokaklarında dolaşırken mutlaka evini boyayan birilerine rastlarsınız.

            Tire mimarisinin öne çıkan en önemli yapıları ise camileri. 15 ile 18. yüzyıl arasında yapılan tam 41 cami Tire’nin mücevherleri gibi. Her caminin birbirinden farklı desenlerle bezeli minareleri Tire’nin siluetini oluşturuyor.

              Tire köftesi ve mevsimine göre çeşitli otlardan yapılan zeytinyağlılar Tire mutfağının öne çıkan yemekleri. Doğada yetişen her ottan yemek yapmalarıyla tanınan Girit’li Türkler’in etkisi Tire mutfağında kendisini fazlasıyla gösteriyor. Tire’nin zengin mutfağını hem de manzaralı bir mekan da denemek isterseniz adresiniz Cambaz Köyü olmalı. Köydeki Efe Restoran gerek tüm Küçük Menderes Ovası’na hakim manzarası, gerekse nefis lezzetleri ve sahibi Hasan Doğan’ın sohbetleriyle farklı bir mekan.

             Isırgan, radike, arapsaçı gibi otlarla yapılan yemeklerin ardından yenilen, tuzsuz lor peynirinin üzerine karadut reçeli dökülerek yapılan  tatlı,  Tire’yle ilgili hoş bir sürpriz olarak karşınıza çıkıyor.

              Ancak, Tire’ye özgü sürprizler bitecek gibi değil. Ülkemizde sadece Tire’de oynanan ve “Karambol” adı verilen  bilardoyu andıran oyun bu sürprizlerden bir diğeri. Yaklaşık 13X 4 metre ölçülerinde ve etrafı 20 cm. yüksekliğinde tahtalarla çevrilmiş beton bir alanda ,  tahtadan yapılmış toplara parmakla vurularak oynanan oyunun Yahudiler’den miras kaldığı düşünülüyor. Tire’nin çok sayıdaki parkından biri olan Alay Park’ta, bu oyunu oynayanları izleyebilirsiniz.

              Her Salı kurulan ve  neredeyse  Tire’nin  tüm sokaklarına yayılan pazarın büyüklüğü kentin geçmişteki ticari gücünün göstergesi gibi. Bereketli Küçük Menderes Ovasında yetişen taptaze meyvelerin, sebzelerin ve geleneksel ürünlerin satıldığı pazarı dolaşırken vaktin nasıl geçtiğini anlamıyorsunuz. Pazar o kadar ünlü olmuşki İzmir’den alışveriş için gelenlerin yanında, Selçuk ve Kuşadası gibi yakın çevredeki turistik yerleşimlerden gelen turist kafileleri de pazarın müdavimleri arasına girmiş. Buralardaki tur operatörleri her Salı Tire’ye günübirlik tur düzenliyorlar.

            Pazarı dolaşmaktan yorulduğunuzda heybetli çınar ağaçlarıyla gölgelenen mahalle kahvehanelerinde  içilen okkalı bir Türk kahvesi tüm yorgunluğunuzu alır. Bu kahvehanelerde sürdürülen bir başka gelenekte nargiledir. Tabii Tire’li nargileyi ne gelenek devam etsin, ne de moda olduğu için içmez. Onlar için nargile ya sohbetlerin yarenidir ya da kendini dinleme aracı. Konuşmayı seven canayakın Tire insanı sizi de bu sohbetlerine ortak eder. Kahvenizi yudumlarken, farketmeden kendinizi koyu bir sohbetin içinde buluverirsiniz.

            Bu sohbetler sırasında Tire ile ilgili çok şey öğrenirsiniz onlardan. Tire’nin urganlarının ne kadar meşhur ve sağlam olduğunu , hatta Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethederken gemilerini karadan Tire urganlarıyla çektirdiğini anlatabilirler size. Ya da 15. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar tam üç yüzyıl boyunca Tire’nin, Osmanlı İmparatorluğu’nun darphanesi olduğunu ve imparatorluğun paralarının burada basıldığını da bu sohbetler sırasında öğrenebilirsiniz.

            Ancak, ne Tire ile ilgili kaynaklarda, ne de bu kahvehanelerde ki sohbetlerde öğrenemeyeceğiniz, sadece biraz dikkatle baktığınızda görebileceğiniz birşey vardır. Tire, sanki Osmanlı İmparatorluğu’na başkentlik yapmış üç şehre öykünür gibidir. Güme Dağı’nın  eteklerinde ki yedi tepeye kurulmuş olması İstanbul’u, ağaçları ve yeşili Bursa’yı, camileri ise Edirne ‘yi  çağrıştırır.   

            Eğer yolunuz birgün İzmir’e düşerse, ya da Selçuk taraflarına giderseniz günübirlik dahi olsa Tire’ye uğramalısınız. İnanın pişman olmazsınız.

 YAPMADAN DÖNMEYİN :
 Eğer birgün yolunuz İzmir’in Tire ilçesine düşerse,

• Müzesini gezmeden,
• Tire Köftesi yemeden,
• Keçe almadan,
• Karambol oyununu izlemeden,
• Karadutlu loru tadmadan,
• Camilerini ve evlerini yakından görmeden dönmeyin.

 

Bu makale On Air dergisinde Mayıs 2005 de yayınlanmıştır.